Συμμορίες ανηλίκων: Η γενιά του TikTok εκπαιδεύεται στη βία

Στο τέλος Αυγούστου, μια βιντεοσκοπημένη βαρβαρότητα μεταξύ ανηλίκων καθήλωσε το πανελλήνιο: στις εικόνες που αναμεταδόθηκαν κατά κόρον από την τηλεόραση και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης μια ομάδα εφήβων ξυλοκοπεί άγρια έναν 15χρονο. Βρίζοντας χυδαία τον ίδιο και την οικογένειά του και αφού δεν παρέλειψαν να καταφέρουν δυνατά χτυπήματα στο κεφάλι του, τον εγκαταλείπουν αιμόφυρτο στον δρόμο. Κατόπιν, εν είδει κατορθώματος, αναρτούν τα πειστήρια της επίθεσης στο Διαδίκτυο.

Το προηγούμενο περιστατικό έλαβε χώρα στην Αθήνα, στα νότια προάστια. Ωστόσο, σχεδόν την ίδια στιγμή, οπουδήποτε στο Λεκανοπέδιο ή στην υπόλοιπη Ελλάδα υπάρχει ένα νεανικό έγκλημα που περιμένει να συμβεί. Και συνήθως συμβαίνει: στη Ρόδο δύο 15χρονες ξυλοκόπησαν με γροθιές και κλωτσιές μια 13χρονη. Την άφησαν με σοβαρά τραύματα στο κεφάλι και το πρόσωπο, ενώ -φυσικά- κατέγραψαν σε βίντεο τη σκηνή με τα smartphones τους.

Εξαρση της νεανικής βίας

Η επικαιρότητα -σχεδόν καθημερινά- αναδεικνύει επεισόδια όπως τα προαναφερόμενα. Ενισχύοντας τη διάχυτη διαισθητική εντύπωση ότι το τελευταίο διάστημα παρατηρείται έξαρση της νεανικής βίας και εγκληματικότητας. Κι αυτό επιβεβαιώνεται και από τα επίσημα στατιστικά στοιχεία της ΕΛ.ΑΣ.: όντως αυξήθηκαν κατά 122% οι περιπτώσεις που αφορούν συλλήψεις ανηλίκων και απαγγελία κατηγοριών περί σύστασης, συμμετοχής κ.λπ. σε εγκληματική οργάνωση. Οι δε δράστες ως άτομα, αλλιώς οι ανήλικοι οι οποίοι διαπράττουν αδικήματα με την ιδιότητα του μέλους συμμορίας, πολλαπλασιάστηκαν κατά 80%.

Τα χρονικά διαστήματα αναφοράς βάσει των οποίων επιχειρείται η σύγκριση είναι τα πρώτα οκτάμηνα των ετών 2022 και 2023. Βεβαίως, οι απόλυτοι αριθμοί είναι σχετικά μικροί και μόνο κατ’ εξαίρεσιν υπερβαίνουν τις μία-δύο δεκάδες οι ανήλικοι που συλλαμβάνονται για τις περισσότερες κατηγορίες ποινικών αδικημάτων. Ωστόσο, η εικόνα είναι εντελώς διαφορετική, πολύ πιο σκληρή και ανησυχαστική όταν εξετάζονται οι αντίστοιχοι ποσοστιαίοι δείκτες.

Διότι, π.χ., από τον Ιανουάριο έως και τον Αύγουστο του 2023 οι περιπτώσεις σύλληψης ανηλίκων ως μελών εγκληματικής οργάνωσης ήταν συνολικά 20. Ωστόσο, το κρίσιμο στοιχείο είναι ότι κατά την ίδια περίοδο του προηγούμενου έτους οι υποθέσεις αυτού του τύπου ήταν λιγότερες από τις μισές, μόλις εννέα. Επομένως, τα μέλη των συμμοριών ανηλίκων που δρουν στην Ελλάδα υπερδιπλασιάστηκαν μέσα σε έναν χρόνο, γεγονός που αποτυπώνεται στο σοκαριστικό ποσοστό του 122%.

Αύξηση 40% φέτος

Στο σύνολό της η εγκληματικότητα ανηλίκων εμφανίζει έντονη αυξητική τάση, με σχεδόν 40% περισσότερα κρούσματα φέτος απ’ ό,τι πέρυσι. Συγκεκριμένα, η ΕΛ.ΑΣ. κατά το πρώτο οκτάμηνο του 2023 επιλήφθηκε 1.720 υποθέσεων και έθεσε υπό κράτηση 2.402 δράστες. Οι αντίστοιχοι αριθμοί για το 2022 ήταν 1.244 κρούσματα με πρωταγωνιστές 1.889 ανηλίκους. Η ποσοστιαία διαφορά είναι 38,26% στα επεισόδια βίας και παραβατικότητας και 27,15% στον αριθμό των εμπλεκόμενων ανηλίκων.

Παρόμοια με την εικόνα των δραστών είναι και αυτή των θυμάτων. Ενδεικτικά, το 2023 υπήρξαν κατά 22% περισσότεροι ανήλικοι οι οποίοι ληστεύτηκαν, ενώ κατά 17% αυξήθηκαν όσα παιδιά υπέστησαν σωματικές βλάβες από επιθέσεις συνομηλίκων τους. Οσο για τα πιο κοινά εγκλήματα, οι ανήλικοι δράστες συλλαμβάνονται πιο συχνά για κλοπές και ληστείες, εξ ου και είναι χαρακτηριστικό ότι στο top 10 της νεανικής εγκληματικότητας οι κορυφαίες ποινικώς κολάσιμες πράξεις (αν και όχι κατά κυριολεξία, εφόσον ως ανήλικοι οι κακοποιοί αφήνονται ελεύθεροι) είναι για το 2023 οι εξής: για κλοπή 824, συναυτουργία σε κλοπή 276, σωματική βλάβη 224, ληστεία 172, συναυτουργία σε ληστεία 99, απόπειρα κλοπής 98, επικίνδυνη σωματική βλάβη 80, εξύβριση 72, απειλή 69 και διακεκριμένη κλοπή 57.

Θυματο-θύτες

Μιλώντας στο «ΘΕΜΑ» για την επί τα χείρω πορεία την οποία διαγράφει χρόνο με τον χρόνο η ανήλικη βία στο πλαίσιο της ελληνικής κοινωνίας, η αναπληρώτρια καθηγήτρια Παιδικής-Εφηβικής Ιατρικής του ΕΚΠΑ Αρτεμις Τσίτσικα επισημαίνει ένα, σε μεγάλο βαθμό παράδοξο και απροσδόκητο, φαινόμενο: την εναλλαγή ρόλων στο πραγματικό πεδίο όπου αναπτύσσεται η εγκληματικότητα των ανηλίκων.

Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά η κυρία Τσίτσικα, «ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι ρόλοι του δράστη και του αποδέκτη της βίας συχνά εναλλάσσονται. Σαν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος, κάτι που, εκτός των άλλων, τονίζει ακόμη περισσότερο την ανάγκη και των δύο εμπλεκόμενων πλευρών για υποστήριξη, βοήθεια και κατεύθυνση.

Επίσης, παρατηρούμε κοινά χαρακτηριστικά στα άτομα τα οποία εμπλέκονται σε ακραίες μορφές εκφοβισμού. Συνήθως έχουν χαμηλή αυτοεκτίμηση, ψυχοκοινωνική δυσλειτουργία, τραυματικές εμπειρίες, ανασφάλεια, χαμηλή ανοχή στην απόρριψη. Επιπλέον, οποιαδήποτε διαφορετικότητα (π.χ. σε εμφάνιση, εθνικότητα, σεξουαλικό προσανατολισμό κ.λπ.) μπορεί να αποτελέσει ερέθισμα για κάποια συμπεριφορά βίας. Ολα αυτά είναι ενδεικτικά της δυσλειτουργίας παιδιών και εφήβων που δέχονται ή ασκούν εκφοβισμό. Ενδεχομένως προκύπτουν από απότομες μεταβολές απλών λειτουργιών στην καθημερινότητά τους, όπως η διατροφή, ο ύπνος, η σχολική επίδοση, οι διαπροσωπικές σχέσεις (φιλίες, φλερτ, οικογένεια), η προσωπική υγιεινή και η φροντίδα του εαυτού τους κ.λπ.».

Η κυρία Τσίτσικα μελετά επί μακρόν και συστηματικά την παραβατικότητα των ανηλίκων, υπό το πρίσμα της Ιατρικής, με έμφαση κυρίως στην ανάπτυξη μεθόδων αποτελεσματικής πρόληψης και αποτροπής των ξεσπασμάτων βίας μεταξύ των παιδιών. Ως πρόεδρος του Δ.Σ. της Ελληνικής Εταιρείας Εφηβικής Ιατρικής, καταγράφει και εξετάζει τις προσωπικές μαρτυρίες των εφήβων, σε μια προσπάθεια να αποκωδικοποιηθεί ο βαθύτερος ψυχοκοινωνικός μηχανισμός που παράγει εκδηλώσεις εγκληματικής συμπεριφοράς από τα νεαρά παιδιά.

Ανάμεσα σε δεκάδες εξομολογήσεις γύρω από το τι σκέφτονται και πώς αντιλαμβάνονται τη σχέση τους με τον κοινωνικό περίγυρο, ορισμένες σκέψεις που εκφράζουν οι έφηβοι είναι πραγματικά αποκαλυπτικές, όπως «η βία είναι η μόνη λύση», όπως είπε εντελώς ψυχρά ένα παιδί 15 ετών. Ενώ ένας άλλος έφηβος, λίγο μεγαλύτερος, φαίνεται πως έχει ήδη χάσει κάθε ελπίδα για τον κόσμο και το αύριο. Η άποψή του είναι ότι «αυτός ο πλανήτης είναι ετοιμοθάνατος. Δεν κοιτάζω το μέλλον, υπάρχει μόνο το σήμερα».

Κι ένας τρίτος ανήλικος υποδεικνύει το καταφύγιό του από την αφιλόξενη πραγματικότητα: «Το Διαδίκτυο μου προσφέρει θαλπωρή». Αυτά έχουν στο μυαλό τους κάποια πραγματικά παιδιά στην πραγματική σημερινή Ελλάδα. Παιδιά στην ηλικία των 14-16 ετών, τα οποία βιώνουν καθημερινά, άμεσα ή έμμεσα, τη βία ως μία από τις εναλλακτικές μορφές δράσης, συμπεριφοράς και αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον τους.

Η Γενιά Ζ

Από ιατρικής και επιστημονικής άποψης, όπως εξηγεί η κυρία Τσίτσικα, «η συμπεριφορά της εφηβικής ηλικίας είναι απόρροια του αναπτυξιακού υπόβαθρου που τη χαρακτηρίζει. Συγκεκριμένα, η περιοχή του εγκεφάλου που σχετίζεται με την κριτική σκέψη, τη λογική και τη λήψη αποφάσεων δεν έχει ακόμη πλήρως αναπτυχθεί στους εφήβους.

Ενώ αντιθέτως το κέντρο της παρόρμησης, του συναισθήματος και της αυθόρμητης συμπεριφοράς είναι σε πλήρη ανάπτυξη. Συνεπώς, λόγω αυτής της ιδιαίτερης συνθήκης αλλά και της ανάγκης να αντλήσουν άμεσα ευφορία, οι νέοι μπορεί να εκφράζονται ακραία, να ρισκάρουν ή να δρουν χωρίς να σκέφτονται. Σε αυτά, βεβαίως, προστίθεται η επιθυμία των εφήβων να αυτονομηθούν και να είναι αποδεκτοί από την ομάδα των συνομηλίκων, να εντυπωσιάσουν ή να μιμηθούν συμπεριφορές χωρίς να σκέφτονται τις συνέπειες».

Παρ’ όλα αυτά, τη δική της, συχνά καθοριστική επιρροή στη διαμόρφωση συγκεκριμένων τάσεων στον ψυχισμό του ανηλίκου ασκεί η mainstream ποπ κουλτούρα, με τον ανεξέλεγκτο καταιγισμό ερεθισμάτων που δέχεται διαρκώς η λεγόμενη «Γενιά Ζ». Προφανώς, ο πιο ισχυρός πομπός εικόνων, προτύπων και στερεοτύπων που μπορούν να δείξουν στον έφηβο τη διέξοδο του εγκλήματος είναι τα social media, ιδιαίτερα τα πιο «σπιντάτα» εξ αυτών, όπως το TikTok. «Σίγουρα η υπερέκθεση και η επαναληψιμότητα, σε ό,τι αφορά ειδικά τους εφήβους, προκαλούν συμβολική απενοχοποίηση ακατάλληλων ερεθισμάτων και ισχυρότερο μιμητισμό», παρατηρεί η κυρία Τσίτσικα.

Η αυξητική τάση που ακολουθούν τα περιστατικά βίας, οι εγκληματικές πράξεις από και προς ανηλίκους θεωρείται πλέον δεδομένη στην Ελλάδα. Και δεν εντοπίζεται μόνο στον αληθινό αλλά υφίσταται εξίσου, ως ένας διαρκώς διογκούμενος κίνδυνος, και στον ψηφιακό κόσμο. Εκεί, άλλωστε, ευδοκιμεί κατεξοχήν το φαινόμενο του εκφοβισμού (bullying), καθώς τα θύματα αγγίζουν το ήμισυ του εφηβικού πληθυσμού. Αυτό προκύπτει από έρευνα που εκπόνησε η Ιατρική Σχολή του ΕΚΠΑ.

Ως πιθανά αίτια που προκάλεσαν έκρηξη στην πρακτική του εκφοβισμού αναφέρονται από τους επιστήμονες οι διαδοχικές κρίσεις, κοινωνικές και οικονομικές, κυρίως την περίοδο της πανδημίας.

Μάλιστα, προσλαμβάνοντας τόσο μεγάλη έκταση, το bullying γίνεται μέρος μιας νέας «κανονικότητας» για χιλιάδες παιδιά στη χώρα μας, γεγονός που συναρτάται άμεσα με την έξαρση της βίας ανηλίκων.

Διότι, αν η βία μέσω του εκφοβισμού έχει μετατραπεί σε αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητάς τους, τότε είναι απολύτως φυσιολογικό να αναπαράγεται και να εκδηλώνεται με διάφορες και διαφορετικές μορφές, φτάνοντας στην εγκληματικότητα καθαυτή, στη σύσταση συμμοριών ανηλίκων κ.λπ. Κατ’ αυτό τον τρόπο ανακυκλώνονται προκαταλήψεις -κι ακόμη χειρότερα όταν τα πρώην θύματα αποφασίζουν να γίνουν θύτες- συντηρώντας έτσι έναν φαύλο κύκλο επικίνδυνης και κατάφωρα αντικοινωνικής συμπεριφοράς.

Σε σχέση με το bullying ειδικά στον χώρο του σχολείου, το Χαμόγελο του Παιδιού πραγματοποίησε έρευνα στη διάρκεια του σχολικού έτους 2022-2023 συγκεντρώνοντας στοιχεία από 2.293 παιδιά απ’ όλη την Ελλάδα.

Το πόρισμα της οργάνωσης δείχνει ότι 1 στα 3 παιδιά (ποσοστό 32,4%) δηλώνει πως έχει πέσει θύμα σχολικού εκφοβισμού. Ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του, το bullying στο σχολείο ακολουθεί τα συνήθη και πρωτόγονα κριτήρια ρατσισμού, καθώς στοχοποιούνται κατά το πλείστον κορίτσια από οικογένειες χαμηλού εισοδήματος, οι οποίες ενδεχομένως διέρχονται εσωτερική κρίση ή είναι ήδη μονογονεϊκές, δεν είναι ελληνικής καταγωγής κ.λπ. Ως εκ τούτου, το μείγμα των προκαταλήψεων, ως εργαλείου και ενισχυτικού του εκφοβισμού, είναι θανάσιμα τοξικό.

Εγρήγορση της Πολιτείας

Εκ μέρους του κράτους, ο υπουργός Προστασίας του Πολίτη Γιάννης Οικονόμου σε συνέντευξή του εξήγγειλε μια δέσμη δράσεων για την αντιμετώπιση της νεανικής εγκληματικότητας, τις συμμορίες ανηλίκων και τον εκφοβισμό. Ο ίδιος εστίασε στην αυστηροποίηση της αστυνόμευσης στο Διαδίκτυο και τα social media -αν και παραδέχτηκε ότι «όσο έντονη και πυκνή αστυνόμευση κι αν υπάρχει, πάντα θα υπάρχουν αθέατα σημεία. Στα οποία επιδιώκουν -αφελώς, επιπόλαια, ανεξήγητα- να βρίσκονται τα παιδιά.

Εκεί γίνονται οι επιθέσεις. Εμείς, ως Πολιτεία, οφείλουμε να κάνουμε την παρουσία μας συστηματική παντού, σε κάθε γειτονιά και δήμο, στα σχολεία, στους συλλόγους γονέων και κηδεμόνων, στις οικογένειες, στην τοπική κοινωνία. Και ξεκινάμε μια τέτοιου είδους προσπάθεια».